Nhôù laïi suoát haï tuaàn thaùng 3 naêm 1975, sau khi coù leänh boû Hueá vaø Ñaø Naúng, caùc ñôn vò ta cöù laàn löôït thaùo lui, laøm caùc tænh thaønh, quaän lî phaûi ruùt theo, taïo ra caûnh ñoã vôû tan thöông cho khoâng bieát nhieâu gia ñình quaân nhaân cuõng nhö daân chính. Toác ñoä ruùt lui nhanh hôn toác ñoä truy ñuoåi. Caùc ñôn vò VC ñeán tieáp thu, khoâng bò ñaùnh chaän, neân cöù ung dung tieán vaêo thaønh phoá ñeâ bò boû ngoû. Ñeán khi vaøo tieáp thu Nha Trang, chuùng vaãn cöù tin raèng Phan Rang cuõng ñaõ boû chaïy, neân tieáp tuïc cho caùc toaùn tieàn thaùm cöù tieán vaøo. Ngaïc nhieân, vaø cuõng laø laàn ñaàu tieân bò ngaên chaän tröôùc khi ñeán Phan Rang, chuùng beøn thaùo lui veà höôùng Baéc, vaøo aån naáp trong vuøng Ba Ngoøi chôø vieän binh. Maõi ñeán ngaêy 16/4/1975, khi tung ra toaøn löïc aâp ñaûo, chuùng môùi vaøo ñöôïc Phan Rang. Vaøo thôøi ñieåm caùc ñaïi ñôn vò ta ruùt lui, maø khoâng coù moät söï khaùng cöï ñaùng keå naøo ñeå laøm khoù khaên vaø thieät haïi cho ñoái phöông, thì caên cöù Phan Rang ñaõ anh duõng choáng cöï, vaø ñaõ laøm thieät haïi ñaùng keå cho quaân ñoäi chaùnh quy Baéc Vieät.

     Chieán traän taïi Phan Rang coù theå chia ra laøm 3 giai ñoaïn:

     Giai ñoaïn thöù nhöùt töø ngaøy 1 ñeán 3/4/1975, laø giai ñoaïn hình thaønh tuyeán phoøng thuû, vôùi Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân vaø Tieåu ñoaøn 5 Duø thuoäc Löõ ñoaøn 3 Duø cuøng moät soá ñôn vò ñòa phöông quaân coøn laïi.

     Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân goàm:
     - 3 Phi ñoaøn A-37, 524, 534, 548
     - 1 Phi ñoäi A-1
     - 2 Phi ñoäi taûn thuông 259 B vaø 259 C
     - 2 Phi ñoaøn Tröïc thaêng 229 vaø 235

     Löõ ñoaøn 3 Duø goàm:
     - Boä chæ huy
     - Tieåu ñoaøn 5

     Giai ñoaïn thöù hai töø ngaøy 4 ñeán 12/4/1975, laø giai ñoaïn cuûng coá tuyeán phoøng thuû, vôùi söï thaønh laäp Boä Tö leänh Tieàn phöông Quaân ñoaøn 3, vôùi Löõ ñoaøn 2 Duø. Ñaây laø thôøi gian ñem ñeán ít nhieàu laïc quan trong vieäc oån ñònh tình hình sau nhieàu ngaøy xaùo troän. Moät soá ñôn vò nhoû cuûa ñòch ñaõ hoaøn toaøn bò ñaåy lui khoûi ñeøo Du Long ruùt veà eùm quaân taïi khu Vöôøn Döøa, Cam Laâm ñôïi taêng vieän.

     Löû ñoaøn 2 Duø goàm:
     - 3 Tieåu ñoaøn 3, 7, 11
     - 1 Tieåu ñoaøn Phaùo binh
     - Caùc ñaïi ñoäi Trinh saùt, Coâng binh, Quaân y, Truyeàn tin, Yeåm trôï Tieáp vaän .

     Giai ñoaïn thöù ba töø 13 ñeán 16/4/1975, laø giai ñoaïn cuûa traän chieán quyeát ñònh, vôùi caùc ñôn vò goàm:
     - Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân goàm 3 Tieåu ñoaøn 31, 36 vaø 52.

     Taêng cöôøng cho Boä Tö Leänh Tieàn phöông: - Toaùn Thaùm saùt/Nha Kyû thuaät .

     Sö ñoaøn 2 Boä binh goàm:
     - 2 Trung ñoaøn 4 vaø 5
     - 2 Phaùo ñoäi goàm 10 khaåu 105 ly
     - 2 Chi ñoäi Thieát Vaän Xa goàm 10 chieác

     Löïc löôïng Haûi quaân goàm:
     - Duyeân ñoaøn 27
     - 2 Khu truïc haïm
     - 1 Giang phaùo haïm
     - 1 Haûi vaän haïm vaø moät soá taøu yeåm trôï .

     Trong 2 ngaêy 13 vaø 14, Löõ ñoaøn 2 Duø ñöôïc lònh ruùt veà Saigon. Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân vaø Sö ñoaøn 2 Boä binh ra thay. Vöøa thay quaân vöøa chieán ñaáu, vaø phoøng tuyeán Phan Rang bò traøn ngaäp vaøo tröa ngaøy 16/4/1975, bôûi 2 sö ñoaøn VC 325 vaø 3 Sao vaøng, cuøng vôùi caùc ñôn vò cuûa Ñoaøn 968 VC. Trong ngaøy 14/4/1975, ngoaøi Duyeân ñoaøn 27 ñaõ coù maët taïi Phan Rang, Haûi quaân Saigon taêng cöôøng khaån caáp 2 Khu truïc haïm, 1 Giang phaùo haïm, 1 Haûi vaän haïm cuøng moät soá taøu yeåm trôï.
     Löïc löôïng ñòch: Theo tuø binh thuoäc Ñoaøn Haäu caàn 57 ñòch bò baét taïi ñeøo Du Long ngaøy 9/4/1975, caùc caáp chæ huy ñòch ngôû Phan Rang ñaõ boû chaïy, neân tieáp tuïc cho caùc boä phaän truy ñuoåi, cöù yeân taâm tieán vaøo tieáp thu. Bò ñaùnh ñuoåi, chuùng lui veà laãn troán vuøng Vöôøn Döøa, Ba Ngoøi chôø ñaïi quaân cuûa 2 Sö ñoaên 3 vaø 325 VC töø phía Baéc ñeán. Caùc nhoùm du kích vaãn hoaït ñoäng gaàn phi tröôøng. Ñoaøn 968 VC vöøa ghi nhaän coù maët. (xaùc nhaän bôûi Ñaïi taù Nguyeãn Thu Löông vaø Trung Taù Phaïm Baù Maïo khi bò ñôn vò naày baét taïi maët traän.) .

     I. HÌNH THAØNH TUYEÁN PHOØNG THUÛ

     Keå töø ngaøy 1/4/1975, sau khi Nha Trang boû ngoû, caên cöù Phan Rang ñöông nhieân trôû thaønh caên cöù tieàn tuyeán cuûa Mieàn Nam. Buoåi toái cuøng ngaøy, Trung taù Leâ Vaên Phaùt, Löû ñoaøn tröôûng Löû Ñoaøn 3 Duø cuøng Boä chæ huy Löõ ñoaøn vaø moät phaàn cuûa Tieåu ñoaøn 5, treân ñöôøng ruùt töø Khaùnh Döông xin vaøo ñeå chôø phi cô veà Saigon. Caên cöù toâi luùc baáy giôø raát laø troáng traûi, vì moät soá lôùn quaân nhaân Ñòa Phöông Quaân canh gaùc voøng ñai ñaõ boû nhieäm vuï. Trong caên cöù, moät soá quaân nhaân treû noå suùng loaïn xaï vì lo sôï vu vô. Ngoaøi thò xaû, Tænh tröôûng ñaõ rôøi nhieäm sôû, daân chuùng thì ngô ngaùc, phaân vaân. Treân quoác loä 1 vaø 11 höôùng veà Saigon, töøng ñoaøn xe daân söï vaø quaân söï chaät nöùt ngöôøi raàm roä tieáp noái nhau chaïy giaëc. Teä haïi hôn nöûa laø Ñaø Laït cuõng boû chaïy, vaø ñoaøn xe cuûa Tröôøng Voõ Bò Ñaø Laït ñang theo Quoác loä 11 treân ñöôøng ñi Bình Tuy cuõng vöøa chaïy ngang caên cöù. Luùc naày thöïc söï, caên cöù toâi ñang trôû thaønh tieàn ñoàn vaø ñang ôû trong tình traïng heát söùc coâ ñôn.
     Chuaån bò tìm phöông keá giöõ an toaøn, toâi chæ thò haïn cheá söï ra vaøo caên cöù ñeå traùnh xaùo troän do toaùn ngöôøi thaùo chaïy mang ñeán. Vì vaäy neân khi nghe coù ñôn vò Duø xin vaøo caên cöù, toâi lieàn hoûi xin leänh Boä Tö Leänh KQ. Ñöôïc bieát ñoù laø do Boä Tö Leänh Duø yeâu caàu ñeå Löû ñoaên III ñöôïc vaêo caên cöù nhö ñôn vò taêng phaùi phoái hôïp phoøng thuû, toâi môùi thuaän cho ñoaøn quaân cuûa Trung taù Phaùt vaøo phi tröôøng. Thaät laø ñuùng luùc caàn thieát vaø toâi raát baèng loøng coù theâm ngöôøi ñeå giöû an toaøn cho caên cöù hieän trong tình traïng boû ngoû. Toâi phoái hoïp ngay vôùi Trung taù Phaùt ñeå phoái trí vieäc phoøng thuû caên cöù vôùi Khoâng ñoaøn Yeåm Cöù cuûa Trung taù Phaïm Baù Maïo vaø Trung taù Nguyeãn Vaên Thieät vì caên cöù meânh moâng vôùi voøng ñai hình vuoâng moãi caïnh 6 km, maø Lieân ñoaøn Phoøng Thuû chæ coù khaû naêng phuï traùch canh gaùc voøng ñai gaàn maø thoâi. Duø muoán duø khoâng, caên cöù khoâng quaân Phan Rang ñaõ trôû thaønh tieàn ñoàn cuûa Mieàn Nam maø toâi ñang laø ngöôøi coù nhieäm vuï phaûi choáng giöõ. Toâi chæ thò Trung taù Dieäp Ngoïc Chaâu Phuï taù Nhaân Huaán phaûi theo doûi saùt vaán ñeà nhaân vieân, ñeå ñöøng xaûy ra tình traïng bung chaïy, vì quaù hoang mang, giao ñoäng tröôùc vieäc, coù theå chieán ñaáu nhö boä binh.
     Trung taù Phaùt xöû duïng Ñaïi ñoäi Trinh saùt Duø, bung ra kieåm tra noäi vi caên cöù vaø ñaùnh ñuoåi moät vaøi teân du kích mon men vaøo Ñoàn Ñaïi Haøn gaàn coång soá 2 cuûa caên cöù. Veà phaàn Khoâng quaân, caâc caáp phi haønh vaø kyû thuaät ñeâ am hieåu tình hình môùi, chaáp nhaän thöïc traïng vaø heát mình noå löïc chieán ñaáu vì nhu caàu phoøng thuû. Vaøo buoåi chieàu, Thieáu töôùng Phaïm Vaên Phuù, Tö leänh Quaân ñoaøn 2 gheù caên cöù thaêm hoûi tình hình. Saùng hoâm sau, rôøi caên cöù bay veà Saigon.
     Ngaøy 2/4/1975, Saigon taêng cöôøng moät ñôn vò Duø. Trung taù Phaùt lieàn xöû duïng ñeå kieän toaøn an ninh cho phi tröôøng vaø phoái hôïp vôùi caùc ñôn vò Ñòa phöông quaân trong vieäc giöõ an ninh cho thò xaû. Luùc 2 giôø chieàu, toâi bay xuoáng Phan Thieát ñoùn Trung töôùng Nguyeãn Vaên Toaøn Tö leänh Quaân ñoaøn 3. Khi gaëp toâi, oâng noùi sôû dó muoán gaëp toâi taïi Phan Thieát laø ñeå xaùc nhaän söï hieän höõu cuûa Phan Rang, maø giôø naày leû ra cuõng ñaõ boû chaïy nhö Nha Trang vaø Cam Ranh roài. Sau khi nghe toâi thuyeát trình tình hình, Trung töôùng Toaøn noùi:" keå töø buoåi thò saùt naày, Phan Rang saùt nhaäp vaøo Quaân ñoaøn III, trôû thaønh cöù ñieåm cöïc Baéc cuûa quaân ñoaøn." Cuøng ngaøy toâi nhaän ñöôïc leänh Boä toång tham möu chæ ñònh toâi phuï traùch baûo veä Phan Rang.
     Ngaøy 3/4/1975, TÑ5 Duø ñeå taïm kieåm soaùt caùc khu vöïc caïnh thò xaõ vaø noäi vi phi tröôøng. Töø Ba Raâu ñeán Thò xaõ, daân chuùng bôùt hoaûng sôï maëc daàu sanh hoaït vaãn coøn ruït reø. Trong caên cöù Khoâng ñoaøn Yeåm Cöù ñaõ chaán chænh an ninh noäi boä khieán cho caên cöù laàn laàn laáy laïi sinh hoaït bình thöôøng.
     Ñaïi taù Leâ vaên Thaûo Khoâng ñoaøn tröôûng Khoâng Ñoaøn 92 Chieán Thuaät vôùi 3 phi ñoaøn A-37, 524 Thieân Loâi, 534 Kim Ngöu vaø 548 OÙ Ñen. ñaõ saùt caùnh cuøng ñoaøn vieân xuaát kích ñeâm ngaøy raát höõu hieäu. Trung taù Leâ Vaên Buùt Khoâng ñoaøn tröôûng Khoâng Ñoaøn 72 Chieán Thuaät vôùi 2 phi ñoaøn tröïc thaêng 229 vaø 235, 1 phi ñoaøn Quan saùt 118 vaø moät boä phaän cuûa Phi ñoaøn 530 A-1 vôùi Phi ñoäi taûn thöông 259 C, ñaõ bay thi haønh nhieàu coâng taùc khoù khaên nguy hieãm. Trung taù Ñoå höõu Sung vaø ñoaøn kyû thuaät gan daï, chu toaøn moïi coâng taùc söûa chöûa vaø trang bò döôùi laøn phaùo kích ngaøy ñeâm cuûa ñòch.
     Theo tin töùc cuûa caùc quaân nhaân ta töø caùc nôi gheù xin phöông tieän veà Saigon, thì VC ñang xuaát hieän ôû Vöôøn Döøa, Ba Ngoøi. Toâi lieàn cho phi cô quan saùt bao vuøng vaø chæ ñieåm cho phi cô A-37 ñaùnh phaù. Coäng theâm caùc khoù khaên, vieäc tieáp teá nhieân lieäu ñang gaëp trôû ngaïi vì xe boàn khoâng cung caáp nhö bình thöôøng, bôûi caûng Cam Ranh ñaõ bò ñòch chieám. Vì vaäy haøng ngaøy, toâi phaûi nhaän tieáp teá töø Saigon baèng phi cô C-130, moät soá löôïng nhieân lieäu toái thieåu cho haønh quñn maø thoâi. Ñeå traùnh hoån loaïn khi bò phaùo kích doàn daäp, toâi cuõng phaûi cho nöûa soá phi cô veà truù ñeâm ôû Saigon, ñeå saùng hoâm sau trôû ra vôùi ñaày nhieân lieäu.
     Trong ngaøy, khi bieát coù taøu Myõ ñang laûng vaûng ngoaøi vònh Phan Rang ñeå chôû moät soá ngöôøi, toâi lieàn cöû Trung taù Leâù Vaên Buùt duøng tröïc thaêng ñaùp treân moät trong nhöõng taøu ñoù ñeå chaøo hoûi vaø cho bieát hieän tình ôû Phan Rang. Tieáp ñoùn vaø traû lôøi nhöõng ñieàu muoán bieát trong loái 1/2 giôø, Haïm tröôûng thuùc giuïc Trung taù Buùt rôøi taøu. Xuyeân qua lôøi trình thuaät cuûa Trung taù Buùt, toâi ñeâ hieåu roû raøng laø trong caáp thôøi, Myõ khoâng coøn coù yù ñònh dính líu gì nöûa ñeán cuoäc chieán ñang dieãn tieán hieän nay.

     II. BOÄ TÖ LEÄNH TIEÀN PHÖÔNG

     Phan Rang naèm vaøo phía Nam cuûa moät thung luûng heïp bao boïc bôûi caùc daûi nuùi veà höôùng Taây, Baéc vaø Ñoâng Baéc, coù caùc cao ñieåm vaø ñeøo Du Long raát thuaän tieän cho vieäc phoøng ngöï. Ngaøy ñeâm phi cô trong caên cöù lieân tuïc quan saùt bao vuøng vaø oanh taïc ngay caùc muïc tieâu bò phaùt hieän. Caùc ñôn vò VC ñaõ tieán quaù xa vôùi haäu tuyeán cuûa hoï. Hoï chæ môùi tieáp thu Nha Trang vaø Cam Ranh. Vôùi möùc ñoä haønh quaân 10 caây soá ngaøy hoaëc gia taêng vôùi phöông tieän chieám ñöôïc thì khoâng theå taäp trung taán coâng ngay ñöôïc. Coù theå coù nhöõng phaàn töû leû teû ñaõ xaâm nhaäp vaø ñang eùm quaân, nhöng ngoaøi ra Phan Rang chöa coù nguy cô bò taán coâng ngay bôûi quaân chaùnh quy. Muoán taán coâng, coù theå chæ coù töø 2 höôùng: Moät laø töø höôùng Baéc, theo QL 1 tieán qua ñeøo Du Long thaúng vaøo thò xaû vaø hai laø töø höôùng Taây taán coâng töø Khroâng Pha qua Taân Myõ höôùng veà thò xaû Phan Rang. Ngoaøi ra coøn coù moät ít ñöôøng moøn töø Vöôøn Döøa, Ba Ngoøi chaïy theo höôùng Nam Taây Nam saùt caên cöù KQ höôùng veà Taân Myõ coù theå choïn ñeå xaâm nhaäp ñöôïc. Trong laàn bay quan saùt chieàu ngaøy 14.4.75, toâi thaáy moät vaøi thieát vaän xa ñòch treân nhöõng ñöôøng moøn naày vaøo höôùng Taây Baéc cuûa caên cöù, caùch khoaûng 8 km. (Ñöông nhieân, khi bò phaùt hieän, chuùng ñeàu laãn troán tröôùc khi bò oanh taïc.)
     Thò xaõ vaø Phi tröôøng Phan Rang naèm vaøo phaàn Nam cuûa caùi thung luõng ñoù. Quoác loä 1 vaø ñöôøng xe löûa chaïy song song xuyeân qua ñeøo Du long veà thò xaû, taùch ra taïi Thoân Ba Raâu, chaïy saùt phi tröôøng roài tieán veà Nam khoâng qua thò xaõ. Töø thò xaõ ñeán Du Long khoaûng 15 km vôùi Ba Raâu khoaûng 9 km vaø vôùi Caê Ñuù khoaûng 4 km. Töø Caø Ñuù ñeán thò xaõ, maët ñaát baèng phaúng. Phi tröôøng Phan Rang raát roäng, hình vuoâng, moãi caïnh treân döôùi 6 km, naèm giöõa QL 1 vaø QL 11 vaø saùt vôùi ñöôøng xe löûa veà höôùng Ñoâng, caùch thò xaû 5km vaø Nha Trang khoaûng 80km. Coù 2 ñöôøng bay song song, 1 baèng xi maêng coát saét vaê 1 baèng vó nhoâm daøi 10.000 boä, roäng 150 boä. Coù ñaày ñuû cô sôû cho kyû thuaät, tieáp lieäu vôùi caùc boàn xaêng vaø kho bom theo tieâu chuaån an ninh toái taân. Vieäc phoøng thuû bao goàm 60 choøi gaùc, vôùi 2 coång chung quanh caên cöù do 7 ñaïi ñoäi Ñòa phöông quaân phuï traâch.
     Ngaøy 4.4.1975, Trung töôùng Nguyeãn Vónh Nghi chaùnh thöùc ñeán Phan Rang cuøng vôùi toaùn truyeàn tin vaø chuyeân vieân, nhaän traùch nhieäm phoøng thuû Phan Rang, vaø thieát laäp Boä chæ huy Tieàn Phöông trong Caên cöù cuûa Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân, naèm vaøo loái 5km Baéc Taây Baéc cuûa Thò xaõ Phan Rang. OÂng cho bieát laø ñaõ ñöôïc Thöôïng caáp chaáp thuaän gôûi ra moät soá ñôn vò chöa bò aûnh höôûng cuûa vieäc ruùt quaân ñeå giöõ Phan Rang. Bôûi tin töôûng vaøo lôøi höùa heïn naày, neân OÂng raát vui loøng ñaûm nhaän chöùc vuï . Vì ñòa theá cuûa Phan Rang coù nhieàu thuaän lôïi cho vieäc phoøng thuû, neân Trung töôùng Nghi quan nieäm: " Phaûi choáng giöõ maët Baéc töø Quaän Du Long, maët Taây töø Quaän Taân Myõ vaø phaûi giöõ an toaøn cho caên cöù Khoâng quaân, cuõng nhö giöõ an ninh cho Thò xaû phoái hoïp vôùi moät soá ñôn vò Ñòa phöông quaân coøn laïi."
     Theo quan nieäm ñoù, Trung töôùng Nghi thaûo ra keá hoaïch phoøng thuû Phan Rang vôùi moät löïc löôïng côû 2 sö ñoaøn môùi coù theå trong taïm thôøi phoøng thuû ñöôïc. Ñoù laø:
     **Maët Baéc, treân Quoác loä 1 traán giöõ caùc ñieåm cao taïi ñeøo Du long vôùi moät daûi chieán tuyeán huøng haäu taïi Du Long cuøng caùc tuyeán phuï taïi Ba Raâu vaø Ba Thaùp ñeå ngaên chaän moïi cuoäc taán coâng höôùng vaøo thò xaû hoaëc vaøo caên cöù.
     **Maët phía Taây, treân Quoác loä 11, aùn ngöõ taïi vuøng Taân Myõ, moät chieán tuyeán ñeå chaän ñòch vaø baûo veä maët Taây vaø Nam cuûa phi tröôøng.
     **Baûo veä an ninh cho thò xaû vaø phi tröôøng do caùc ñôn vò chaùnh quy phoái hôïp vôùi Ñòa phöông quaân phuï traùch.
     Ngaøy 5.4.1975. Trong ngaøy, thænh thoaûng vaãn coù vaøi quaân nhaân Khoâng quaân thaát laïc trình dieän xin phöông tieän veà Saigon vaø luoân xaùc nhaän laø vaãn coù moät soá VC xuaát hieän ôû Vöôøn Döøa, Ba Ngoøi. Chuùng noùi vì coù quaân Duø cuûa ta ôû phía tröôùc neân chuùng coøn naáp chôø chi vieän. Ngoaøi ra Töôùng Times, phuï traùch an ninh cho Toøa Ñaïi söù Myõ, ñeán thaêm vaø noùi seõ saép xeáp cho ngöôøi cuûa oâng thöôøng xuyeân ôû laïi ñaây, ñeå chuyeån tin ngay veà toøa ñaïi söù. Trong maáy ngaøy qua, toâi ñaõ ñieàu haønh coâng vieäc nhö laø caáp coù traùch nhieäm ôû Phan Rang, ngoaøi traùch vuï chuyeân moân laø phuï traùch Sö ñoaøn 6 KQ. Voâ tình toâi ñaõ bieán caên cöù Khoâng quaân Phan Rang thaønh moät cöù ñieåm phoøng thuû tieàn tieâu cuûa cuoäc chieán tranh raát phöùc taïp naày.
     Ngaøy 6.4.1975, sinh hoaït trong caên cöù khoâng quaân ñaõ coù söï bình thöôøng vaø caùc phi vuï ñeàu ñöôïc thi haønh nhö thoâng leä. Theâm moät soá quaân nhaân cuûa 7 Ñaïi ñoäi Ñòa phöông quaân phuï traùch canh gaùc voøng ngoaøi phi tröôøng tieáp tuïc trôû veà. Quaân ñòch sau khi chieám Nha Trang, lieàn voäi vaõ ñeán tieáp thu Cam Ranh. Toaùn vieãn thaùm cuûa hoï theo ñaê chaïy tieáp thu, coù theå ñaõ xaâm nhaäp töø Vöôøn Döøa, Ba Ngoøi, qua ñoài Du Long, xuoáng veà phía Nam. Caùc Sö ñoaên xaâm nhaäp chöa thaáy xuaát hieän. Chæ bieát coù ñôn vò F-10 hoaëc 968 ñang laãn nuùp xaâm nhaäp leû teû.
     Ngaøy 7.4.1975 laø ngaøy ñaùng ghi nhôù. Ñaïi taù Traàn Vaên Töï, Tænh tröôûng Phan Rang, vöøa trôû veà vôùi moät soá coâng chöùc, vaø ñang taäp hoïp caùc lính Ñòa phöông quaân vaø Nghóa quaân. Ñaïi taù Nguyeãn Thu Löông, Löõ ñoaøn tröôûng Löõ ñoaøn 2 Duø, vôùi 3 Tieåu ñoaøn 3, 7, 11 vaø 1 Tieåu ñoaên Phaùo binh cuøng caùc Ñaïi ñoäi Trinh saùt, Coâng binh, Quaân y, Truyeàn tin, Yeåm trôï Tieáp vaän laàn löôït ñeán caên cöù. Trung töôùng Nghi lieàn giao cho nhieäm vuï chieám caùc cao ñieåm vaø toå chöùc tuyeán phoøng thuû taïi Du Long maët Baéc vaø taïi Taân Myõ maët Taây. Taäp trung löïc löôïng khi caàn ñeå chaän khoâng cho ñòch vöôït qua Du Long. Xöû duïng Tieåu ñoaøn 5 Duø cuûa Trung taù Phaùt hieän coù maët taïi caên cöù giöõ an ninh cho phi tröôøng.
     Ngaøy 8.4.1975, khi ñôn vò cuoái cuøng cuûa Löõ ñoaøn 2 Duø ñeán caên cöù, Ñaïi taù Löông lieàn ñieàu doäng giaûi toûa ñoaïn Quoác loä 1, töø Thò xaõ ñeán Du Long, qua caùc Thoân Caù Ñuù, Ba Thaùp, Ba Raâu vaø Du long, vôùi 2 Tieåu ñoaøn 11 vaø Tieåu ñoaøn 3. Treân ñöôøng tieán quaân, Tieåu ñoaøn 3 Duø ñuoåi ñòch chaïy taùn loaïn khoûi Ba Thaùp vaø Ba Raâu. Ñòch toån thaát khoaûng moät ñaïi ñoäi vôùi nhieàu vuõ khí. Tieåu ñoaøn 11 ñöôïc tröïc thaêng cuûa Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân, ñöa ñeán chieám Du Long, vaø caùc cao ñòa troïng yeáu kieåm soaùt ñöôøng ñi Du Long. Baét soáng taïi ñeøo Du Long, 7 xe tieáp teá thuoäc ñoaøn haäu caàn ñòch cuøng moät soá quaân lính VC, vì ngôû Phan Rang ñaõ bò chuùng chieám, neân cöù ngang nhieân di chuyeån. Ñoàng thôøi, tìm thaáy boä ñoà bay cuûa Trung uùy Lyù Toáng, thuoäc Khoâng ñoaøn 92 Chieán thuaät/ Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân, coøn ñeå taïi vuøng ñeøo Du Long, khi phi cô A-37 cuûa mình vöøa bò baén rôi, luùc cuøng phi ñoäi oanh taïc khu Vöôøn Döøa. (Trung uùy Lyù Toáng laø ngöôøi ñaõ thaû truyeàn ñôn choáng coäng taïi Saigon naêm 1992, taïi Cuba trong naêm 2000 vaø taïi Saigon cuoái naêm 2000, nhaân dòp Toång Thoáng Bill Clinton ñeán thaêm Vieät Nam.)
     Taïi phía Taây, phaàn lôùn cuûa Tieåu ñoaøn 5 Duø ñaõ traán ngöõ ñaàu caàu höôùng veà Taân Myõ, ngöøa ñöôïc söï taán chieám töø höôùng naày. Trong caên cöù, toaùn Trinh saât Duø cuõng laïi ñuoåi khoûi ñoàn Ñaïi Haøn moät soá quaân nhaân ñòch vöøa leùn luùt xaâm nhaäp. Tieåu ñoaøn 7 tröø bò giaùm saùt vieäc giöõ an ninh trong caên cöù khoâng quaân vôùi Tieåu ñoaøn 5 cuûa Löõ ñoaøn 3 Duø. Keát quaû laø trong ngaøy naày, Phan Rang ñaõ hoaøn toaøn kieåm soaùt ñöôïc tình hình voán bò trì treä töø khi Nha Trang vaø Cam Ranh thaùo chaïy. Buoåi saùng, luùc Trung uùy Nguyeãn Thaønh Trung vöøa oanh taïc Dinh Ñoäc Laäp, thì Boä Tö Leänh Khoâng Quaân baûo toâi phaûi cho ngaên caûn vaø baét ñaùp, neáu Trung bay qua Phan Rang. Leänh ñaõ ñöôïc caáp toác thi haønh, vaø Trung ñaõ khoâng bay qua ñaây. Ñaëc bieät Cha giaùo söù Hoà Dieâm, vôùi nieàm phaán khôûi, ñeán thaêm Trung töôùng Nghi ñeå hoan ngheânh quaân Duø ñaõ giaûi toûa ñöôïc Phan Rang. Ñieåm ñaùng ñeà cao laø chính Cha, cuøng vôùi löïc löôïng Nghóa quaân vaø Nhaân daân töï veä cuûa giaùo söù, ñaõ thaønh coâng baûo veä ñòa phaän mình choáng laïi caùc coá gaéng len loûi xaâm nhaäp cuûa ñòch.
     Ngaøy 9.4.1975, Trung taù Leâ Vaên Buùt, Khoâng ñoaøn tröôûng Khoâng ñoaøn 72 Chieán Thuaät, bay chæ huy 40 tröïc thaêng HU vôùi 12 tröïc thaêng Voõ trang cô höõu cuøng 8 tröïc thaêng Chinook töø Bieân Hoøa bieät phaùi. Muïc ñích laø ñeå leân Khaùnh Döông tìm kieám vaø chôû veà caùc toaùn coøn keït laïi cuûa Löõ ñoaøn 3 Duø, goàm 2 Tieåu ñoaøn 2 vaø 6 cuøng moät soá quaân cuûa Tieåu ñoaøn 5, luùc Nha Trang ruùt chaïy. Cuøng ñi coù Trung taù Traàn Ñaêng Khoâi, Löõ ñoaøn phoù Löõ ñoaøn 3 Duø phuï giuùp tìm kieám, choïn baõi ñaùp ñeå röôùc toaùn thaát laïc naày trôû veà. Baáy giôø khu vöïc Khaùnh Döông ña trôû thaønh vuøng ñòch kieåm soaât, neân toâi cho bay theo 2 phi ñoäi A-37 yeåm trôï. Keát quaû laø ñoaøn tröïc thaêng ñaõ mang veà ñeán caên cöù Phan Rang, hôn 600 ngöôøi maø phaàn lôùn laê quaân nhaân cuûa caùc Tieåu ñoaøn 2 vaø 6, cuøng moät soá thaát laïc cuûa Tieåu ñoaøn 5 vôùi moät soá ít daân söï chaïy loaïn ñi theo. Toaùn naày vaøo buoåi chieàu ñöôïc chôû toaøn boä vaøo Saigon. Cuoäc haønh quaân tröïc thaêng vaän thaønh coâng toát ñeïp, ñem veà ñöôïc soá quaân nhaân thaát laïc cuûa Löõ ñoaøn 3 Duø. Thaät ñuùng laø moät chuyeán boác quaân lòch söû. Ñoaøn tröïc thaêng 60 chieác ñaõ phaûi bay qua vuøng ñòch chieám vôùi moïi hieåm nguy vaø baát traéc khoân löôøng.
     Trong thò xaõ, Ñaïi taù Traàn Vaên Töï Tænh tröôûng tieáp tuïc chaán chænh caùc phaàn vuï haønh chaùnh, ñoàng thôøi lo chænh ñoán haøng nguõ caùc ñôn vò Ñòa phöông quaân. Ngoaøi thò xaõ, daân chuùng haõy coøn e deø ôû laïi, nhöng khoâng tuoân chaïy nhieàu nhö nhöõng ngaøy tröôùc. Cuoäc soáng coù chæ daáu trôû laïi bình thöôøng, taïo nhieàu phaán khôûi.
     Caùc ngaøy 10 vaø 11. 4.1975 coù ñöôïc söï yeân tónh trong toaøn boä vuøng Phan Rang. Boä Tö leänh tieàn phöông ñang truø tính keá hoaïch chieám laïi Cam Ranh ñeå sau ñoù laáy laïi Nha Trang. Ñòch sau khi bò ñuoåi khoûi caùc ñòa ñieåm xaâm nhaäp ñang taäp trung eùm quaân taïi vuøng Vöôøn Döøa ôû Cam Laâm chôø ñôïi vieän quaân.
     Ngaøy 12.4.75 laø ngaøy khôûi ñaàu coù baát traéc trong vieäc phoøng thuû Phan Rang.
     Leänh töø Quaân ñoaên III cho bieát seõ ruùt Löõ ñoaøn 2 Duø vaø Tieåu ñoaøn 5 Duø vaøo ngaøy 13.4.1975, vaø thay baèng Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân vôùi 3 Tieåu ñoaøn, vaø Sö ñoaøn 2 Boä binh vôùi 2 trung ñoaøn, cuøng 2 Chi ñoäi Phaùo vaø Chi ñoäi Thieát vaän xa. Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân vöøa ruùt khoûi Chôn Thaønh, sau nhieàu ngaøy taùc chieán gian khoå vôùi nhieàu toån thaát, chöa kòp nghó döôõng quaân, thì ñöôïc tung ra tieàn tuyeán vôùi quaân soá thieáu thoán traàm troïng. Sö ñoaøn 2 Boä binh cuõng vöøa thaùo chaïy töø Quaûng Ngaûi, vöøa taäp trung taïi Bình Tuy vaø ñang ñöôïc boå sung quaân soá thì ñöôïc lònh phaûi ra Phan Rang, trong khi caû ñôn vò haûy coøn hoang mang, dao ñoäng. Vì chöa kòp boå sung thieát bò, ñôn vò naày phaûi thu löôïm moät soá phaùo vaø thieát vaän xa ñeå mang theo cuøng vôùi caùc trung ñoaøn ra Phan Rang baèng ñöôøng boä.
     Boä Toång tham möu Phoøng 7 vöøa boå sung toaùn thaùm saùt, vì kieåm thính phaùt hieän roä leân nhieàu lieân laïc voâ tuyeán cuûa caùc ñôn vò ñòch xung quanh Phan Rang. Chuaån töôùng Leâ Quang Löôûng Tö leänh Sö ñoaøn Duø vaø Trung töôùng Traàn Vaên Minh Tö leänh Khoâng Quaân, cuøng ñeán thaùm saùt coâng cuoäc phoøng thuû. Caû hai vò ñeàu toû yù baát ñoàng veà vieäc ñieàu quaân naày. Trung töôùng Minh noùi ñeå caên cöù khoâng quaân laøm tieàn ñoàn laø sai laàm, vì khi höõu söï döôùi laèn ñaïn phaùo thì khoâng theå söûa chöûa, trang bò cho phi cô coù khaû naêng haønh quaân nhö yeâu caàu ñöôïc. Chuaån töôùng Löôõng cuõng noùi, muoán giöõ Phan Rang laøm baøn ñaïp ñeå laáy laïi Cam Ranh vaø Nha Trang, taïi sao laïi ruùt ñôn vò ñang chieán ñaáu toát maø thay baèng 2 ñôn vò ñaõ töøng voäi vaõ ruùt quaân vaê coøn ñang chôø ñôïi boå sung quaân soá. Trung töôùng Nghi cuõng baát ngôø vì khoâng coù ñöôïc nhöõng ñôn vò nhö ñaõ höùa tröôùc luùc ra nhaän traùch nhieäm phoøng thuû Phan Rang.

     III. TRAÄN CHIEÁN QUYEÁT ÑÒNH

     Ngaøy 13.4.1975 laø ngaøy ñaùnh daáu nhieàu vieäc khoâng may xaûy ñeán cho tuyeán phoøng thuû Phan Rang. Trong ngaøy, lieân tuïc toaùn kieåm thính Phoøng 7 TTM baùo caùo coù söï hoaït ñoäng baát thöôøng cuûa caùc ñôn vò Sö ñoaøn 325 vaø Sö ñoaøn 3 Baéc Vieät. Töôùng Times cuûa Toøa Ñaïi söù Myõ haáp taáp bay ñeán, daãn theo OÂng Lewis, chuyeân vieân truyeàn tin, ñeå chuyeån veà Toøa Ñaïi söù moïi bieán chuyeån môùi nhöùt cuûa maët traän. OÂng Lewis ôû laïi, raát tích cöïc laøm vieäc vaø raát bình tónh luùc ñòch doàn daäp taán coâng.
     Sau maáy ngaøy eùm quaân, ñòch baét ñaàu chuyeån quaân töø khu eùm quaân vaø khôûi söï phaùo kích vaêo caên cöù khoâng quñn. Caùc ñôn vò ñòch ñang tìm caùch taán coâng caùc ñieåm cao ôû vuøng ñoà Du Long vaø phía Ñoâng Ba Raâu. Ñôn vò ñòch 968 cuõng baét ñaàu xaâm nhaäp leû teû töø phía Taây cuûa caên cöù khoâng quaân, phoái hoïp vôùi töøng ñôït phaùo kích. Tieác thay, trong tình theá nhö vaäy maø cô caáu phoøng thuû phaûi thi haønh leänh thay quaân ñang chieán ñaáu toát, baèng 2 ñôn vò vöøa môùi ñöôïc boå sung sau khi bò toån thaát nhieàu veà trang bò vaø tinh thaàn. Trong khi boä phaän lôùn cuûa Löõ ñoaøn 2 Duø, goàm Tieåu ñoaøn 7 vôùi caùc boä phaàn naëng vaø Tieåu ñoaên 5 cuûa Löõ ñoaên 3 Duø rôøi caên cöù, thì Ñaïi taù Nguyeãn Vaên Bieát, chæ huy tröôûng Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân vaø 3 tieåu ñoaøn 31, 36 vaø 52 cuõng vöøa töø Bieân Hoøa tôùi baèng phi cô C-130. Quaân soá Lieân ñoaøn goàm khoaûng 1.000 ngöôøi. Caùc ñôn vò lieàn voäi vaõ ñeán traùm vaøo caùc ñòa ñieåm ñoùng quaân cuûa Tieåu ñoaên 11 Duø taïi Du Long vaø Ba Raâu. Tieåu ñoaøn 31 traùm taïi Du long, Tieåu ñoaøn 36 traùm töø Ba Raâu ñeán Caù Ñuù vaø Tieåu ñoaøn 52 laøm tröø bò. Ñang thay quaân thì chaïm suùng vôùi caùc toaùn thaêm doø cuûa ñòch. Cuøng luùc, Trung ñoaøn 4 cuûa Sö ñoaøn 2 Boä Binh, quaân soá khoaûng 450 ngöôøi, töø Bình Tuy theo ñöôøng boä cuõng vöøa tôùi, vaø ñöôïc giao traùch nhieäm traán giöõ maët Taây caên cöù vaø baûo veä phi tröôøng thay cho Tieåu ñoaøn 5 Duø vöøa rôøi caên cöù.
     Theo khuyeán caùo cuûa Boä Tö leänh Khoâng quaân, Ñaïi taù Nguyeãn Ñình Giao, Tham möu tröôûng Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân ñöôïc nhieäm vuï cuøng caùc chuyeân vieân veà Taân Sôn Nhaát ñeå phuï lo vieäc quaân soá vaø tieáp lieäu cho Sö ñoaøn.
     Ngaøy 14.4.1975, Chuaån töôùng Traàn Vaên Nhöït, Tö leänh Sö ñoaøn 2 Boä binh, cuøng Trung ñoaøn 5 vöøa ñeán vôùi khoaûng 450 quaân, ñöôïc giao nhieäm vuï baûo veä maët Nam caên cöù vaø phi tröôøng vì Löõ ñoaøn 2 Duø ñaõ heát nhieäm vuï vaø ñaõ baøn giao vôùi Trung ñoaøn 4 hoâm qua. Löïc löôïng Phaùo binh chæ coù 1 Phaùo ñoäi 105 ly hieän dieän taêng phaùi cho Tieåu khu trong ñoù coù moät Trung ñoäi ñoùng taïi An Phöôùc, phía Nam phi tröôøng loái 10 km. Thò xaû ñöôïc phoøng veä bôûi khoaûng 1 tieåu ñoaøn Ñòa phöông quaân coøn laïi. Cuøng luùc, Chuaån töôùng Traàn Vaên Nhöït, theo leänh, ñeà cöû Ñaïi taù Tröông Ñaêng Lieâm Trung ñoaøn tröôûng Trung ñoaøn 4 giöû chöùc vuï tænh thöôûng thay Ñaïi taù Traàn Vaên Töï. Cuõng ñeå döï phoøng cho nhöõng ngaøy taùc chieán saép tôùi, Boä Tö leänh Khoâng quaân cuõng vöøa gôûi ñeán, moät phi cô C-47 ñeå taêng cöôøng phöông tieän haønh quaân cho Boä Tö leänh Haønh quaân.
     Beân ngoaøi caên cöù, töø saùng sôùm, ñòch laàn löôït tung vaøi ñôn vò caáp Ñaïi ñoäi töø khu eùm quaân, ñaùnh thaêm doø cô caáu phoøng thuû taïi Du Long vaø Ba Raâu. Moät trong caùc ñôn vò naày ñaõ xaâm nhaäp ñöôïc vaøo coång soá 2 phi tröôøng veà phía Baéc, luùc môø saùng. Phi cô tröïc thaêng tuaàn tieåu phaùt hieän, vaø cuøng vôùi tröïc thaêng voõ trang, yeåm trôï cho moät boä phaän cuûa Tieåu ñoaøn 11 Duø ñang chôø phi cô veà haäu tuyeán, ñöôïc gôûi ra tieâu dieät toaùn xaâm nhaäp naày. Keát quaû ñòch ruùt chaïy, boû laïi gaàn 100 teân bò haï vôùi khoaûng 80 vuõ khí ñuû loaïi, trong ñoù coù 2 suùng coái 82 ly vaø 2 khaåu ñaïi baùc khoâng giöït 75 ly. Ta chæ coù 6 chieán só hy sinh vaø 1 thieát vaän xa phoøng thuû phi tröôøng bò chaây. Trung töôùng Nghi töôûng thöôûng ngay huy chöông Anh duõng boäi tinh cho caùc quaân nhaân höõu coâng. Khoaûng tröa, Töôùng Nghi vaø toâi cuøng Ñaïi taù Löông chaïy xe thong thaû töø phi tröôøng ñeán Ba Thaùp, Ba Raâu vaø Du Long thò saùt coâng vieäc phoøng thuû. Taïi Du Long Töôùng Nghi coù taäp hoïp vaø traán an soá Nghóa quaân coù maët taïi ñaây.
     Toùm laïi, maëc daàu hoâm nay coù caùc cuoäc ñaùnh thaêm doø cuûa ñòch, maët traän vaãn ñöùng vöõng nhö nhöõng ngaøy qua. . Ngaøy 15.4.1975 töø saùng sôùm ñòch lieân tuïc phaùo töøng chaäp vaêo caên cöù. Buoåi chieàu khoaûng 2 giôø, coù phaùi ñoaøn cuûa Trung töôùng Traàn Vaên Ñoân Toång tröôûng Quoác phoøng vaø Trung töôùng Nguyeãn Vaên Toaên Tö leänh Quaân ñoaøn 3 ñeán thò saùt maët traän. Sau khi thaêm thò xaû, nghe Töôùng Nghi thuyeát trình tình hình vaø ghi nhaän caùc ñeà nghò, Trung töôùng Toång tröôûng Quoác phoøng toû veû chuù troïng ñeán vieäc phoøng thuû Phan Rang vaø höùa seõ tìm moïi caùch boå sung ñaày ñuû moïi trang thieát bò thieáu huït. Töø chieàu trôû ñi, Trung töôùng Nghi lieân tieáp nhaän ñöôïc tin ñòch seõ taäp trung taán coâng ñeâm nay. Moät trong nhöõng coâng ñieän cuûa Boä chæ huy ñòch vôùi danh hieäu Soâng Hoàng, ñoùng taïi Ba Raâu, cho hay ñòch seõ taán coâng vaøo Phan Rang luùc 5 giôø saùng. Tieán quaân theo ñöôøng raày xe löûa cuøng vôùi 300 chieán xa, theo quoác loä 1 phaùt xuaát töø röøng döøa ôû Ba Ngoøi. Bieát yù ñònh cuûa ñòch, Trung töôùng Nghi baùo ñoäng ngay moïi nôi ñeà phoøng, ñaëc bieät laø Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân coù nhieäm vuï aùn ngöõ ôû Du Long.
     Quaû nhieân, sau 8 giôø toái ñòch gia taêng cöôøng ñoä phaùo vaøo phi tröôøng, ñoàng thôøi cho di chuyeån suoát ñeâm raát nhieàu ñoaøn xe chôû boä binh, thieát giaùp, phaùo binh v.v& Chuùng vöôït ñoài Du Long, chuû yeáu chæ ñeå traøn qua phoøng tuyeán phoøng thuû cuûa Tieåu ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân maø tieán nhanh veà höôùng Nam. Tieåu ñoaøn 31 ñaõ ôû taïi choå chieán ñaáu gan daï maëc daàu ñoaøn xe ñòch vöôït ñöôïc qua. Taïi Ba Raâu, Ba Thaùp vaø Caù Ñuù, töø ñòa ñieåm ñoùng quaân chôø di chuyeån veà haäu cöù, töø 2 giôø saùng trôû ñi, Tieåu ñoaøn 11 Duø tröø vaø Tieåu ñoaøn 3 Duø, cuøng vôùi Tieåu ñoaøn 36 Bieät ñoäng quaân vöøa traùm choå, chaïm ñòch aùc lieät, laøm chaäm söùc taán coâng oà aït cuûa ñoaøn cô giôùi ñòch. Lieân tuïc bò oanh kích, chuùng teû xuoáng ñöôøng, taét ñeøn vaø laïi tieán tôùi. Phi cô A-37 khoâng ngôùt tung xuoáng ñôït oanh taïc ngaên chaên, nhöng vì khoâng ñuû phöông tieän soi saâng vaø hoûa long, neân chuùng vaãn traøn qua, sau khi bò toån thaát khaù naëng neà. Beân ta coù 4 A-37 bò baén beå bình xaêng phaûi veà ñaùp. Traän naày Khoâng ñoaøn 92/Chieán thuaät ñaõ tung toaøn löïc phi cô cô höõu keå caû 4 A-1 cuûa Phi ñoaøn 530 . Toâi cuøng Trung taù Löu ñöùc Thanh Phuï taù Haønh quaân Sö ñoaøn 6 KQ ñích thaân theo doûi traän ñaùnh suoát ñeâm. Chuùng toâi lieân tuïc ñoác thuùc phaàn tham gia cuûa khoâng quaân, keå töø luùc caùc ñôn vò boä binh chaïm suùng, lieân tuïc baùo caùo ñòch ñang xöû duïng haøng ñoaøn xe ñeå ñeán saùng chaïy töø Du Long traøn xuoáng. Cuoái cuøng, ñoaøn xe taét ñeøn vöôït qua Ba Raâu, vaê chieám thò xaû luùc 7 giôø saùng ngaøy 16.4.1975.
     Taïi Boä chæ huy tieàn phöông, Trung töôùng Nghi cuõng theo doûi traän chieán suoát ñeâm vaø khoâng nhaän ñöôïc tin gì töø Du Long cuûa Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân sau 3 giôø saùng. (Sau naày, Thieáu taù Ñaøo Kim Minh, Tieåu ñoaøn tröôûng Tieåu ñoaøn 36 Bieät ñoäng quaân vaø Thieáu taù Nguyeãn vaên Tuù Tieåu ñoaên tröôûng Tieåu ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân coù nhieäm vuï traán giöõ Ba Raâu vaø Du Long cho bieát khoâng hieåu vì lyù do gì maø töø 2 giôø saùng khoâng lieân laïc ñöôïc vôùi Boä chæ huy. Sôû dæ caàn lieân laïc khaån caáp laø vì ñaõ 3 ngaøy, töø luùc thay quaân, cöù lieân miíeâ ñuïng ñòch neân caáp soá ñaïn döôïc mang theo ñaõ gaàn caïn. Ñeán saùng, khu vöïc traùch nhieäm vaãn yeân tònh nhö sau nhöõng laàn chaïm suùng. Treân ñöôøng vaãn an toaøn nhöng nhìn vaøo phi tröôøng thaáy ñang bò phaùo kích.)
     Ngaøy 16.4.1975, luùc vöøa saùng, ñòch laïi leû teû xaâm nhaäp vaøo coång soá 2 cuûa phi tröôøng veà höôùng Baéc vaø kho bom ôû höôùng Taây. Ñeán khi phoøng khoâng chuùng, baén truùng chieác phi cô quan saùt O-1 vöøa caát caùnh quan saùt haønh quaân, phaûi trôû laïi ñaâp khaån caáp, thì ñoàng thôøi chuùng gia taêng soá löôïng phaùo kích. Luùc baáy giôø môùi khoaûng gaàn 8 giôø saùng. Ñaïi taù Bieát boång baùo caùo laø Du long bò maát vaø ñòch ñaõ vaøo thò xaõ khieán cho Trung töôùng Nghi phaûi tìm phöông theá thích nghi. Cuøng luùc, Chuaån töôùng Nhöït vöøa ñaët vaên phoøng caïnh Vaên phoøng Trung töôùng Nghi, lieàn ñöôïc môøi tham gia vaøo vieäc duyeät xeùt tình hình. Sau ñoù OÂng ñi thò saùt maët traän taïi nôi traùch nhieäm cuûa ñôn vò mình .
     Trong khi Trung ñoaøn 4 Boä Binh ñang aùn ngöõ beân ngoaøi phía Taây cuûa phi tröôøng vaø Trung ñoaøn 5 ñang phoøng ngöï ñòch traøn leân töø thò xaû, thì beân trong caên cöù tình hình baét ñaàu coù chieàu höôùng baát lôïi. Ñòch vaãn giöõ möùc ñoä phaùo kích quaáy roái töøng chaäp. Nhaân coù caùc khoaûng troáng giöõa nhöõng ñôït phaùo kích, moät soá lôùn phi cô ñaõ rôøi caên cöù. Coøn laïi chæ coù moät soá raát ít tröïc thaêng voõ trang vaø taûn thöông ôû laïi ñeán phuùt choùt.
     **Khoaûng hôn 9 giô saùng, khi tröïc thaêng voõ trang bò hoûa tieån SA7 baén taïi ngoïn ñoài gaàn phi tröôøng thì tình hình ñaõ khaù nguy ngaäp. Trung ñoaên 4 baùo caùo ñang chaïm ñòch. Toaùn Duø baûo veä Boä Tö leänh Tieàn phöông ñang thanh toaùn caùc toaùn VC leû teû chaïy laïng quaïng gaàn khu vöïc Boä Tö leänh Tieàn phöông. Ñeán luùc naày, Trung töôùng Nghi vaãn tin töôûng vaêo khaû naêng chieán ñaáu cuûa Trung ñoaøn 4 baûo veä phi tröôøng vaø Trung ñoaøn 5 aùn ngöõ ngaên chaän ñòch traøn vaøo coång soá 1 cuûa caên cöù.
     **Ñeán khoaûng gaàn 10 giôø, khi tieáng suùng caøng luùc caøng doàn daäp, Töôùng Nghi lieàn hoïp cuøng Chuaån töôùng Nhöït, Ñaïi taù Löông vaø toâi ñeå taùi duyeät xeùt tình hình. Vì leõ maët traän ñaõ bò thuûng töø Du Long vaø ñòch ñang haêm doïa caên cöù neân Trung töôùng Nghi döï tính coù theå seõ dôøi Boä Tö leänh Tieàn phöông veà Caø Naù ñeå laäp tuyeán phoøng thuû môùi taïi ñoù, neáu ñòch choïc thuûng ñöôïc phoøng tuyeán baûo veä phi tröôøng. Döï truø seõ ñi khoûi phi tröôøng töø coång soá 1 vaø ñi cuøng Trung ñoaøn 5.
     **Khoaûng 10,30 giôø saùng, maõi ñeán khi caùc toaùn quaân ñòch saép tieán vaøo Boä Tö leänh Tieàn phöông thì Trung töôùng Nghi môùi ra lònh rôøi caên cöù baèng ñöôøng boä, töøng ñôn vò theo ñôn vò tröôûng mình ruùt theo höôùng Nam veà Caù Naù ñeå laäp phoøng tuyeán môùi. Trung töôùng Nghi, Ñaïi taù Löông, OÂng Lewis chuyeân vieân Toøa Ñaïi söù Myõ cuøng caùc quaân nhaân cuûa Boä Tö leänh Tieàn phöông, Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân, Löõ ñoaøn 2 Duø cuøng caùc toaùn quaân leû teû cuûa Lieân ñoaøn 3I Bieät ñoäng quaân loái 400 ngöôøi rôøi caên cöù tieán ra coång soá 1 veà höôùng Nam.
     Ñoaøn quaân di chuyeån traät töï ñeán coång soá 1 khoaûng 11 giôø, ñeå cuøng ñi vôùi Trung ñoaøn 5 veà Caø Naù nhö döï ñònh. Taïi ñaây, vì khoâng lieân laïc ñöôïc vôùi Chuaån töôùng Nhöït, neân Trung töôùng Nghi quyeát ñònh theo ñöôøng raøo phía Nam, di chuyeån doïc theo ñöôøng töø Tour Cham ñeán ngaõ ba An Phöôùc. Ñoaøn quaân an toaøn ñeán Thoân Myõ Ñöùc luùc 12 giôø tröa. Treân ñöôøng ruùt khoûi Ba Thaùp, Tieåu ñoaøn 3 Duø laàn xuoáng baõi bieån, teû saâu veà höôùng Nam vaø khoâng coøn thaáy Giang ñoaøn 27, chieán haïm WHEC cuøng baát cöù chieác taêu naøo khaùc taïi caûng Ninh Chöû. Ñeán moät baõi caùt xa hôn veà höôùng Nam cuûa thò xaû, ñôn vò Duø naày, gaëp vaø khaùng cöï vôùi moät toaùn quaân ñòch khaùc ñeán bao vaây. Sau khi thoaùt voøng vaây vôùi ít nhieàu toån thaát, Tieåu ñoaøn 3 Duø ñöôïc moät ñoaøn tröïc thaêng, boác veà an toaên. (Ñoaøn tröïc thaêng caáp cöùu naày, döï truø ñoùn Boä tö leänh tieàn phöông, nhöng vì Trung töôùng Nghi khoâng thuaän cho ñaùp vì lyù do an toaøn baõi ñaùp, neân treân ñöôøng trôû veà, môùi boác ñöôïc toaùn Duø treân.). Tieåu ñoaøn 11 Duø coøn laïi ruùt ñöôïc qua soâng, phoái hôïp vôùi toaùn quaân vöøa thoaùt khoûi traän phuïc kích ôû Thoân Phuù Quùy veà ñöôïc an toaên. Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân vaø Sö ñoaøn 2 Boä binh vôùi moät ít ñôn vò coá gaéng di chuyeån veà Nam laïi chòu theâm toån thaát treân ñöôøng ruùt lui. Ñaïi taù Leâ Thöông, Chæ huy tröôûng Phaùo binh Sö ñoaøn 2 Boä binh, treân ñöôøng ruùt veà An Phöôùc nôi coù Trung ñoäi Phaùo binh ñang truù ñoùng, cuõng gaëp ñòch ñaõ ñoùng laøm nuùt chaän taïi ñaây roài .
     Taïi phi tröôøng, khi ñoaøn quaân cuûa Trung töôùng Nghi di chuyeån khaù xa, thì Sö ñoaøn 325 VC phoái hoïp vôùi Sö ñoaøn 3 VC cuøng Ñoaøn 968 taán coâng vaø chieám phi tröôøng luùc 11,30 giôø tröa. Thieät haïi cuûa Sö ñoaên 6 khoâng quaân raát ñaùng keå vì maát toaøn boä kho bom ñaïn vaø caùc trang thieát bò phuï thuoäc, vôùi loái 10 phi cô ñuû loaïi khoâng bay ñöôïc. Tuy nhieân toån thaát haønh quaân töông ñoái laø nheï: 1 A-37 rôùt, 4 A-37 bò baén veà ñaùp an toaøn, 2 tröïc thaêng chaùy, 1 phi cô quan saùt cuøng khaù nhieàu tröïc thaêng bò baén nhöng veà ñaùp ñöôïc an toaøn.
     Haûi quaân ta chæ coù moät soá ít Giang thuyeàn bò chìm vaø moät chieán haïm bò phaùo.
     Taïi Thoân Myõ Ñöùc luùc khoaûng 4 giôø chieàu, Trung töôùng Nghi ñöôïc toaùn truyeàn tin cuûa Ñaïi taù Löông cho hay coù 1 ñoaøn phi cô xin xaùc nhaän vò trí ñeå xuoáng boác. Luùc baáy giôø, vôùi soá gaàn 700 quaân nhaân vaê thaân nhaân neân khoù boùc heát ñöôïc, vaû laïi khi tröïc thaêng ñeán, khoù loøng maø giöõ ñöôïc traät töï, chaéc chaén seõ taïo hoån loaïn laøm loä muïc tieâu giuùp ñòch ñeán vaây baét. Vì vaäy Trung töôùng Nghi quyeát ñònh vì söï an toaøn cho ñoàng ñoäi, töøng khoå cöïc chieán ñaáu vôùi nhau maø khoâng vì an toaøn cho baûn thaân, neân ra lònh toaùn cöùu caáp ñoù khoâng neân ñaâp, vaø chæ neân ñeán ngaøy hoâm sau, taïi moät ñòa ñieåm xa hôn veà phía Nam.
     Luùc 9 giôø toái, döôùi söï höôùng daãn cuûa Ñaïi taù Löông, ñoaøn ngöôøi baét ñaàu rôøi Thoân Myõ Ñöùc. Chöa ñi ñöôïc bao xa thì bò phuïc kích. Trung töôùng Nghi, OÂng Lewis vaø toâi cuøng moät soá quaân nhaân bò ñòch baét. Chuùng daãn 3 chuùng toâi ngöôïc veà Nha Trang saùng hoâm sau. Treân ñöôøng toâi thaáy raát nhieàu xe ñòch naèm la lieät doïc hai beân ñöôøng, vaø töøng nhoùm ñoàng baøo ngô ngaùc, thaát thieåu, lang thang ñi ngöôïc trôû veà. Toâi boång caûm nhaän raát coù toäi ñoái vôùi ñoàng baøo, vì laøm töôùng maø khoâng giöõ ñöôïc thaønh. ÔÛ taïi Ñoàn ñieàn Yersin 2 ngaøy, chuùng ñöa chuùng toâi ra Ñaø Naúng baèng ñöôøng boä. Taïi ñaây, ngaøy 22/4/1975 chuùng ñem phi cô chôû chuùng toâi ra Baéc, giam taïi nhaø giam Sôn Taây nôi töøng giam giöõ tuø binh Myõ. Chuùng thaû OÂng Lewis vaøo thaùng 8.1975, Trung töôùng Nghi vaøo naêm 1988 vaø toâi naêm 1992.

     IV. KEÁT LUAÄN

     Sö ñoaøn 6 Khoâng quaân rôøi Pleiku ngaøy 16/3/1975 ñeán taïm truù taïi Nha Trang. Ngaøy 22.3.1975 ñöôïc lònh ñeán caên cöù Phan Rang ñoàn truù. Chöa kòp thích nghi vôùi sanh hoaït ñòa phöông thì phaûi ñöông ñaàu vôùi nhieàu noåi öu löï keå töø luùc Nha Trang ruùt boû. Lieân tieáp trong 16 ngaøy, toaøn theå quaân nhaân Sö doaên 6 Khoâng quaân ñaõ khaéc phuïc bao khoù khaên, trong moät hoaøn caûnh khaùc thöôøng cuûa moät caên cöù Khoâng quaân boång trôû thaønh moät tieàn ñoàn, vöøa thi haønh caùc phi vuï, vöøa tham gia chieán ñaáu nhö boä binh.

     **Ñòa phöông quaân vaø Nghóa quaân Phan Rang coù nhöõng ñôn vò hoaøn thaønh nhieäm vuï baûo veä ñaùng khen, nhö vieäc baûo veä Giaùo söù Hoà Dieâm ñöôïc an toaøn laø moät thí duï.

     **Sö ñoaøn 2 Boä binh vôùi 2 Trung ñoaøn 4 vaø 5, tuy coù moät soá lôùn quaân nhaân haûy coøn hoang mang, dao ñoäng vì lo laéng cho thaân nhaân coøn keït laïi khi ñôn vò voäi vaû ruùt lui, nhöng cuõng ñaõ coá gaéng tham döï.
     **Lieân ñoaøn 31 Bieät ñoäng quaân vôùi 3 Tieåu ñoaøn 31, 36 vaø 52, chöùng minh ñöôïc tinh thaàn cuûa ngöôøi chieán só muõ naâu, maëc daàu sau nhöõng traän ñaùnh aùc lieät taïi Chôn Thaønh ñöôïc ñieàu ñoäng thaúng ra Phan Rang, khoâng coù moät ngaøy nghó döôõng quaân, cuõng nhö khoâng ñöôïc boå sung quaân soá, taùi trang bò ñaày ñuû.
     **Löõ ñoaên 2 Duø vôùi caùc Tieåu ñoaøn 3, 7 vaø 11 cuøng Tieåu ñoaøn 5 cuûa Löõ ñoaøn 3 Duø ñaõ chieán ñaáu raát tích cöïc vaø taïo ñöôïc söï tin töôûng cuûa nhieàu ngöôøi, quaû xöùng ñaùng laø nhöõng ñôn vò thieän chieán cuûa Quaân löïc Vieät Nam Coäng Hoøa.

     Vôùi nhöõng ñôn vò nhö treân coäng theâm Phan Rang coù vò trí raát thuaän lôïi cho vieäc phoøng thuû, ñaùng lyù Phan Rang khoâng theå bò chieám quaù nhanh nhö theá ñöôïc. Chieám ñöôïc Phan Rang, ñòch môùi coù lyù do tung ra keá hoaïch Toång coâng kích, maø ñaùng lyù ra theo döï truø, chuùng chæ coù theå tung ra vaøo naêm 1976 thay vì naêm 1975. Töôùng VC Vaên Tieán Duõng, sau chieán thaéng, ñeâ tuyeân boá taïi Cuba: " Khi chieám ñöôïc Phan Rang thì coi nhö chieám ñöôïc mieàn Nam." Lôøi tuyeân boá naày chöùng minh ñöôïc vieäc choïn phoøng tuyeán Phan Rang laø moät quyeát ñònh ñöùng ñaén cuûa Boä Toång tham möu Quaân löïc Vieät Nam Coäng Hoøa. Vieäc maát Phan Rang quaû ñuùng laø moät toån thaát quaâ lôùn cho coâng cuoäc baûo veä Mieàn Nam vaäy.
     Ñaõ hôn 25 naêm, chaéc chaén toâi khoâng theå coøn nhôù ñaày ñuû caùc dieãn bieán lieân quan ñeán vieäc phoøng thuû Phan Rang. Toâi ñaõ tham khaûo moät vaøi taøi lieäu vaø tieáp xuùc moät vaøi thaân höõu. Coäng vôùi kyù öùc, toâi ñaõ coá gaéng ghi laïi trong baøi vieát naày moïi hieåu bieát coù theå coù vaø ñöông nhieân chaéc phaûi coù nhieàu thieáu soùt.

Vieát xong ngaøy 15 thaùng 1 naêm 2002
Chuaån töôùng Phaïm Ngoïc Sang